Vaşinqton sammitində Azərbaycan, ABŞ və Ermənistan liderlərinin görüşündən bir həftədən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, həmin hadisə ətrafındakı müzakirələr hələ də davam etməkdədir. Ekspert dairələrində bu görüş Cənubi Qafqazın tarixində yeni səhifə açan mühüm siyasi addım kimi qiymətləndirilir. Bununla belə, sammitin formatı ilə bağlı diskussiyaların fonunda diqqət getdikcə daha çox Azərbaycanla ABŞ arasında sürətlə inkişaf edən ikitərəfli münasibətlərə yönəlir. Son aylarda bu münasibətlər davamlı artım nümayiş etdirərək keyfiyyətcə tamamilə yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur.
Co Baydenin prezidentliyi illərində Azərbaycan-ABŞ münasibətlərinin inkişafı kifayət qədər mürəkkəb olmuşdur. Bunun əsas səbəblərindən biri administrasiyanın ənənəvi olaraq Vaşinqtondakı erməni lobbisinə geniş şəkildə söykənməsi idi. Bu amil özünü həm siyasi mesajlarda, həm də konkret qərarlarda göstərmişdir. ABŞ konqresmenlərinin və dövlət rəsmilərinin anti-Azərbaycan xarakterli bəyanatları, habelə Azərbaycana birbaşa yardımın göstərilməsini məhdudlaşdıran 907-ci düzəlişin vaxtaşırı gündəmə gətirilməsi münasibətlərə mənfi təsir göstərmişdir. Nəticədə yaranmış etimadsızlıq mühiti ikitərəfli əlaqələrin minimal qəbulolunan səviyyədə belə inkişafına imkan vermirdi.
Bu dövrdə Azərbaycan öz diqqətini əsasən digər istiqamətlərə yönəldərək, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əməkdaşlığı gücləndirmiş, Avropa İttifaqı və bir sıra Asiya dövlətləri ilə tərəfdaşlıq əlaqələrini möhkəmləndirmişdir. ABŞ isə öz siyasətində əsas diqqəti erməni faktoruna yönəltmiş, bu isə obyektiv olaraq Azərbaycanla konstruktiv dialoqun imkanlarını məhdudlaşdırmışdır.
Donald Trampın yenidən Ağ Evə qayıdışı ilə Azərbaycanda ikitərəfli münasibətlərdə yeni dinamikanın yaranacağına dair gözləntilər artmışdır. Hələ 2024-cü ildə Şuşa Forumunda Prezident İlham Əliyev Trampın ilk prezidentlik dövründən məmnunluğunu ifadə edərək, həmin müddətdə dünyada müharibələrin olmamasını mühüm amil kimi qeyd etmişdi. Bu il eyni forumda çıxışı zamanı dövlət başçısı ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinin gələcək inkişafına dair əhəmiyyətli mesajlar səsləndirmişdir:
«Biz Vaşinqtondan çox müsbət siqnallar aldıq. Azərbaycandan verilən siqnallar da eyni dərəcədə müsbət olmuşdur. Enerji təhlükəsizliyi, ümumi təhlükəsizlik və qarşılıqlı əlaqə məsələləri üzrə zəngin tərəfdaşlıq tariximiz var. Biz ABŞ-ın yanında olmuşuq – İraq və Əfqanıstanda bizim hərbçilər çiyin-çiyinə xidmət etmişlər. Bu səbəbdən biz nikbinik və inanırıq ki, yaxın gələcəkdə ABŞ-Azərbaycan münasibətlərini yeni, yüksək səviyyəyə çıxaracaq mühüm hadisələrin şahidi olacağıq. Mən düşünürəm ki, bu tamamilə doğru yanaşmadır, çünki bizi çoxsaylı ortaq maraqlar birləşdirir, xüsusilə də cənab Trampın administrasiyası ilə. Onun ilk prezidentlik dövrü də ikitərəfli münasibətlər baxımından olduqca müsbət olmuşdur. Hesab edirəm ki, bu gün müşahidə etdiyiniz müsbət tendensiyaların davamıdır».
Azərbaycan Prezidentinin bu bəyanatları sadəcə rəsmi çıxış deyil, Vaşinqtonla münasibətlərin yeni mərhələyə qaldırılmasına dair siyasi iradənin açıq ifadəsi kimi qəbul olunmuşdur. Bayden administrasiyası dövründə müşahidə edilən soyuma fonunda bu yanaşma artıq yalnız enerji əməkdaşlığı ilə məhdudlaşmayan, təhlükəsizlik, logistika və regionun strateji inkişaf vizyonunu da əhatə edən yeni mərhələnin başlanğıcını göstərir.
Vaşinqtonda da eyni istiqamətdə addımlar atılmışdır. Donald Trampın Azərbaycan və Ermənistan arasında vasitəçi-sülhməramlı missiyanı öz üzərinə götürməsi Cənubi Qafqazda sabitliyin bərpası üçün mühüm addım hesab olunur. Növbəti əhəmiyyətli nəticə ABŞ və Azərbaycan arasında Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının imzalanması olmuşdur. Bu sənəd ikitərəfli münasibətlərə institusional çərçivə qazandıraraq onların uzunmüddətli xarakterini təsdiqləmişdir. Simvolik məqam ondan ibarətdir ki, həm Prezident İlham Əliyev, həm də Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan Donald Trampın Nobel Sülh Mükafatına namizədliyini irəli sürmüşlər.
Bu proseslərin baş verməsi Vaşinqton və Bakının qarşılıqlı maraqlarının uzlaşması, eləcə də ortaq strateji hədəflərin mövcudluğu ilə izah olunur. ABŞ üçün bu, Cənubi Qafqazda mövqelərin möhkəmləndirilməsi, Azərbaycan üçün isə suverenliyin dəstəklənməsi və enerji sferasını aşan çoxşaxəli strateji tərəfdaşlığın genişlənməsi deməkdir.
Hazırda artıq ABŞ-Azərbaycan əməkdaşlığının dərinləşməsi istiqamətində real addımlar müşahidə olunur. Ən mühüm layihələrdən biri SOCAR və ExxonMobil arasında əməkdaşlıq haqqında Memorandumun imzalanmasıdır. Sənəd iri qeyri-ənənəvi neft yatağının işlənməsi üçün zəmin yaradır. Bu addım Azərbaycanın enerji sektorundakı mövqelərini gücləndirməklə yanaşı, ABŞ-ın regionda uzunmüddətli iştirak marağını da nümayiş etdirir.
ABŞ paytaxtında keçirilən görüşlərdə xüsusi diqqət Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyinin təmininə verdiyi töhfəyə yönəldilmişdir. Bu gün Azərbaycan artıq 14 dövlətə təbii qaz ixrac edir ki, onların 10-u ABŞ-ın müttəfiqləridir. Simvolik məqam isə Suriyaya qaz ixracının başlanması olmuşdur ki, bu da Azərbaycanın ixrac coğrafiyasının genişləndiyini nümayiş etdirir. Vaşinqton həmçinin Azərbaycanın ABŞ-ın müttəfiqləri olan İsrail və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin neft-qaz layihələrində iştirakını da yüksək qiymətləndirmişdir.
Az əhəmiyyətli olmayan istiqamətlərdən biri isə elektroenergetika sahəsidir. Azərbaycanda mövcud olan zəngin bərpaolunan enerji potensialı ölkəni iri investisiyalar üçün cəlbedici mərkəzə çevirir. Xüsusilə, məlumat mərkəzləri və süni intellekt texnologiyalarının inkişafı müzakirə olunmaqdadır ki, burada əsas amil “yaşıl enerji”yə çıxış imkanlarıdır.
Beləliklə, ABŞ-Azərbaycan enerji əməkdaşlığı artıq ənənəvi neft-qaz çərçivəsini aşaraq, müasir qlobal tendensiyalara uyğun yeni istiqamətlər formalaşdırır. 1995-ci ildən 2025-ci ilin mart ayının sonuna qədər ABŞ-ın Azərbaycan iqtisadiyyatına yatırdığı investisiyaların həcmi 18,9 milyard dollar təşkil etmişdir. Bunun 17,4 milyard dolları neft-qaz sektoruna, 1,5 milyard dolları isə qeyri-neft-qaz sahələrinə yönəldilmişdir. Bu göstəricilər onu təsdiqləyir ki, müəyyən siyasi dalğalanmalara baxmayaraq, enerji sektoru ikitərəfli əlaqələrin əsas hərəkətverici qüvvəsi olaraq qalır, lakin ABŞ-ın diversifikasiya olunmuş sahələrə marağı da tədricən artmaqdadır.
Ticarət əlaqələri baxımından ABŞ Azərbaycan xarici ticarət dövriyyəsində 5-ci yerdə qərarlaşır, eyni zamanda ölkəmizin ən iri 4 idxal tərəfdaşından biridir və ixrac istiqamətləri arasında 24-cü yeri tutur. Bu struktur, ilk növbədə, enerji komponentinin dominantlığını göstərsə də, qeyri-neft-qaz sahəsində ticarətin genişlənməsi üçün mövcud potensiala da işarə edir.
İnstitusional səviyyədə əməkdaşlıq mövcud müqavilə-hüquqi baza ilə möhkəmləndirilmişdir. Hazırda bu baza enerji və investisiyalardan tutmuş, təhsil və təhlükəsizlik sahələrinə qədər geniş spektri əhatə edən 87 sənəddən ibarətdir. Bu isə yeni siyasi dinamika şəraitində qarşılıqlı fəaliyyətin daha da dərinləşdirilməsi üçün möhkəm zəmin yaradır. Hazırda Azərbaycan və ABŞ arasında çərçivə sazişinin imzalanması imkanları üzrə ilkin danışıqlar aparılmışdır.
Bu kontekstdə 907-ci düzəliş məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onun ləğvi ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində yeni mərhələnin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir. Uzun illər ərzində bu düzəliş tamhüquqlu əməkdaşlığa ciddi siyasi və simvolik maneə yaratmışdır. İndi isə Bakıda ümid edirlər ki, Prezident Trampın komandası ABŞ Konqresi ilə müvafiq işi həyata keçirərək düzəlişin tam ləğvinə nail olacaq.
Son aylarda müşahidə edilən bütün müsbət siqnallar vahid mənzərəni formalaşdırır. Burada həm Donald Tramp və İlham Əliyevin aktiv “tvitter diplomatiyası”, həm enerji və infrastruktur layihələri üzrə yeni sazişlərin imzalanması, həm də Vaşinqton sammitinin simvolik əhəmiyyəti xüsusi qeyd olunmalıdır. Bütün bunlar ümumi vektoru – etimadın möhkəmləndirilməsi və uzunmüddətli tərəfdaşlığın qurulmasını nümayiş etdirir.
ABŞ üçün belə bir kurs Cənubi Qafqazda mövqelərinin gücləndirilməsi və Avropa ilə Asiyanı birləşdirən strateji əhəmiyyətli regionda təsir imkanlarının genişləndirilməsi deməkdir. Azərbaycan üçün isə Vaşinqtonla əməkdaşlıq unikal siyasi, iqtisadi və texnoloji resurslara çıxış imkanı yaratmaqla yanaşı, dünyanın ən güclü dövlətlərindən birini müttəfiq kimi qazanmaq imkanı verir.