Erməni separatizminin ləğvinə və Qarabağ münaqişəsinin suveren Azərbaycan ərazilərinin azad edilməsi ilə başa çatmasına baxmayaraq, bir çox analitiklər və siyasi müşahidəçilər arasında belə bir mövqe var ki, Cənubi Qafqaz Yaxın Şərqdən sonra daha da gərginləşəcək ən təhlükəli nöqtələrdən biridir.[1] Bölgədə gərginlik daha da artacaq. Aİ ölkələri və Aİ-nin özünün təmsil etdiyi Qərb region ölkələri ilə “ad hoc” əlaqələr qurur, lakin 2020-ci ilə qədər zəmanətli təklif edə bilməyib, Gürcüstanın Aİ ilə assosiasiyasından başqa. Bu gün həm Vaşinqton, həm də Brüssel İrəvanın bölgədə möhkəmlənmək üçün təklif etdiyi imkanlardan istifadə edir. Yaxın gələcəkdə Cənubi Qafqazdakı siyasi reallığın hadisələrə əsaslanan təhlili aşağıdakı süjet xəttini təklif edir:

1. Gürcüstanda çox ciddi eskalasiya ilə başa çata biləcək seçkilər - əvvəlcə Gürcüstanın daxili siyasi böhranı ilə, sonra isə ölkənin hüdudlarından kənara, bütün regiona yayıla bilər;

2. 2023-cü ilin sentyabr hadisələrindən sonra Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri (üstəlik, Qərbdən və Qərb erməni siyasətçilərinin köməyi ilə bir növ əhval-ruhiyyə “sublimasiyası” gəlir). Burada, məsələn: Ermənistanın baş nazirinin son bəyanatı - “Biz (Azərbaycan və Ermənistan) sülh razılaşmasına həmişəkindən daha yaxınıq” və birdən Nikol Paşinyan bəyan edir ki, “Əgər biz (ermənilər) rəsmi Bakının tələb etdiyi 8 Azərbaycan kəndi ilə bağlı danışıqlarda kompromis əldə etməsək, 2 həftə ərzində müharibə başlayacaq”.[2]

Ermənistanda əhval-ruhiyyənin dəyişmə sürətinə baxanda, Fransa dövlətinin burada, yeri gəlmişkən, həm Ermənistanda, həm də Gürcüstanda çox ciddi işlədiyi açıq-aşkar görünür. Aktiv xarici təsirlə üzləşən ölkələr avropalı məmurların (həm də Amerika rəsmilərinin) təsirinə boyun əyməkdənsə, suveren inkişaf kursu yaratmağa çalışmalıdırlar. Əgər Ermənistan suveren inkişaf yolu ilə gedə bilsə, bəlkə də burada tamam başqa məqsədlər güdən kollektiv Qərbin əlində “alver predmeti” olmaqdan əl çəkəcək. Lakin İrəvan Qərbin xeyrinə özünün “ənənəvi” müttəfiqi olan Moskvadan uzaqlaşmağa çalışsa da, Ermənistan bir çox məsələlərdə Rusiyadan asılılığını davam etdirir. Xüsusilə, söhbət enerji sektorunda total asılılıqdan, eləcə də Ermənistan ixracatının təxminən 40% Rusiyaya getməsindən gedir.[3]

Ermənistanın KTMT-dən çıxmasının (əgər bu baş verərsə) Moskva tərəfindən onun reputasiyasına zərbə kimi qəbul edilərək, Kremli cavab tədbirləri görməyə vadar edəcəyini tamamilə təsəvvür etmək olar. Belə bir proqnoz sadəcə fikir deyil; Qərbdə bu barədə kifayət qədər açıq danışılır.

Bir müddət öncə ABŞ Müharibənin Tədqiqi İnstitutu Rusiyanın Ermənistana sərt cavab hazırladığını qeyd edən hesabat hazırlamışdı.[4]

Bu siyasi inkişafın modeli Avropa rəsmiləri istiqamətində geriyə baxmayan Azərbaycan ola bilər; Qərbin öz maraqlarını Azərbaycan rəhbərliyinə sırıya bilməsi kimi bir şey yoxdur. Lakin Gürcüstana müəyyən təzyiq rıçaqları var və “Gürcü arzusu” siyasi partiyasının hakimiyyəti dövründə bu rıçaqlar daha da hiss olunur.

Odur ki, dünyanın dəyişdiyi, ikiqütblü dünyadan çoxqütblüyə doğru getdiyimiz bir şəraitdə (və bu proses artıq başlayıb) həm Gürcüstan, həm də Ermənistan düzgün siyasi xətt üzrə irəliləməyə çalışmalıdırlar. Bu proses baş verəndə, o zaman bu ölkələrdə daxili siyasi vəziyyət eksponent olaraq yaxşılaşmağa başlayacaq və həm Gürcüstan, həm də Ermənistan liderləri yalnız bir dövlətlə sıx əməkdaşlıq nəzərdə tutan siyasətdənsə, çoxvektorlu siyasət apara biləcəklər.

Gördüyümüz kimi, gürcülər tənqidi düşüncəyə malikdirlər və qonşuları ilə çox düzgün xarici siyasət aparırlar. Ermənilərin gürcülərdən özlərinin rifahı üçün qonşu dövlətlərlə münasibətləri necə qurmağı öyrənməsi zərər verməzdi.

Qərbin Cənubi Qafqazla məşğul olmaq motivləri geosiyasi, Ukraynadakı müharibədən sonra isə həm də geoiqtisadidir. Qərb Rusiyanın regiondakı maraqlarını hesab edirdi: o, 2008-ci ildə Gürcüstanda baş verən müharibədən sonra regiondakı maraqlarına yenidən baxmağa başladı; 2014-cü ildə Krımın ilhaqına və 2020-ci ildə 44 günlük müharibəyə baxmayaraq, ATƏT çərçivəsində Rusiya ilə əlaqə saxladı; ATƏT-in Minsk Qrupunun dağılmasından sonra amerikalı və avropalı diplomatlar Ukraynadakı müharibəyə baxmayaraq 2023-cü ildə Qarabağla bağlı rus diplomatları ilə görüşüblər.[5]

Geoiqtisadi baxımdan Qərbin regiondakı maraqları Azərbaycan və Gürcüstanla qarşılıqlı münasibətlərdən irəli gəlir. Hər iki dövlət qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyət mühitində bir-biri ilə güzəştli ticarət müqavilələri olan ölkələrdir. Yəni, bu və ya digər sahədə Qərbi Avropa dövlətləri Cənubi Qafqaz regionu ilə bağlı siyasətlərini uyğunlaşdırırlar.

Geosiyasi aspektdə Qərbin Rusiya ilə qarşıdurması Ermənistanda, İranla qarşıdurma isə Azərbaycan və Ermənistanın perimetrində cərəyan edir.

İran məsələsində ABŞ və Azərbaycanın maraqları üst-üstə düşür, lakin İrəvanın fərqli baxış bucağı var - Ermənistan üçün İran və Qərblə münasibətlər demək olar ki, eyni dərəcədə vacibdir. Qərbin regiondakı maraqlarını və bu maraqlara cəlb olunan ölkələri qısaca təsvir etsək, aşağıdakı mənzərə ortaya çıxır:

1. Enerji: Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mənbə və tranzit ölkədir. Gürcüstan tranzit ölkədir;

2. Kommunikasiyalar: Azərbaycan və Gürcüstan tranzit funksiyalarını yerinə yetirir və birlikdə Şərq-Qərb dialoqunda birləşdirici element rolunu oynayır;

3. ABŞ və Avropanı maraqlandıran İran məsələsi: Azərbaycan və Ermənistanla birgə iş;

4. Rusiyanın sıxışdırılması: Rusiya Federasiyasının Ermənistanda daha çox təmsil olunması səbəbindən İrəvan prioritetdir. Ermənistan yeganə postsovet ölkəsidir ki, Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Rusiyanın təsir dairəsi durmadan artıb;[6]

5. Liberal müdaxilə: hər üç ölkəyə aiddir.  Lakin hazırda və bu kontekstdə Paşinyan rejimi Qərbə daha yaxındır və bu səbəbdən Ermənistanın təhlükəsizliyi onlar üçün çox vacibdir.[7]

Beynəlxalq mediadakı mətnlərin və ekspert planlarının çıxışlarının məzmun analizini aparsaq, məlum olar ki, gələcək müharibə haqqında ən çox danışılanlar Fransa və Rusiyadır. Fransa Ermənistanı öz və Hindistan silahları ilə təmin etmək, ordu və dövlət aparatının idarəetmə sisteminə sızmaq, Rusiyanın Ermənistandakı mövcudluğunu pozmaq üçün “Azərbaycanın gələcək hücumu” mövzusunu təbliğ edir. Biz əvvəllər də oxşar vəziyyətin şahidi olmuşuq ki, Fransa ermənipərəst mövqeyinə görə vasitəçilik hüququndan məhrum edilib.

Rusiya da öz növbəsində açıq şəkildə bəyan edir ki, Ermənistan Qərbə üz tutacağı təqdirdə Ermənistan Qərbi Azərbaycana çevriləcək; Rusiyalı ekspertlər Moskvanın qırmızı xətlərini açıq şəkildə bəyan edirlər. Yəni Fransa da, Rusiya da əmindirlər ki, müharibə qaçılmazdır və Azərbaycan hərəkətə keçəcək. Bundan başqa, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsi üzrə danışıqlarla yanaşı, Qərbi Avropa ekspert birliyində və mediada gələcək müharibə mövzusu təbliğ olunur. Qarabağ əməliyyatı Azərbaycanla Qərb arasında münasibətlərin soyumasını sürətləndirdi.

Bu, Ermənistan-Rusiya münasibətlərinin pozulma prosesində olduğu və Aİ-nin Ermənistanla əlaqələrini gücləndirdiyi bir vaxtda baş verir. Rəsmi Bakı isə danışıqları davam etdirmək üçün israrlı səbr və qətiyyət nümayiş etdirir: Sankt-Peterburq və Münhendə ikitərəfli ikitərəfli görüş,[8] sərhəd komissiyalarının iclasları, xarici işlər nazirlərinin hazırkı görüşü, bəzi Qərb və Rusiya rəsmiləri ilə görüşlər və Ermənistanla bağlı müzakirələr. [9]

Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi şərti sərhəddə erməni təxribatlarına cavab verilməyəcəyini bəyan edir və Bakıdan araşdırmaların aparılmasını tələb edir.[10]

Eyni zamanda həm Rusiya, həm də Fransa həm Ermənistanda, həm də xaricdə revanşist qüvvələrlə əlbirdir. Fransa Paşinyanla Fransadakı daşnakların başçısı Papazyan arasında görüş təşkil etməklə bu məsələdə bir addım da irəli getdi. Qərbin bu cür hərəkətləri sülhün bərqərar olmasına xidmət etmir və ona görə də Azərbaycanın Qərbə məhəl qoymaması davam edəcək.

Yuxarıda qeyd olunan hallara istinad edərək belə bir nəticəyə gəlmək olar: Qərbin Cənubi Qafqazda geosiyasi uğuru Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi prosesinin sürətləndirilməsində, müəyyən dövlətlərin təxribatlarının qarşısının alınmasında olacaq. Avropadan Ermənistana silah tədarükü isə Bakı ilə Brüssel arasında münasibətlərin dinamikasını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişəcək. Bu proqnoza bir neçə məntiqli amil kömək edir:

1. Aİ Bakı ilə İrəvan arasında danışıqlar prosesində iştirak imkanını itirəcək. Bu ona görə baş verəcək ki, blok vasitəçiliyin əsas prinsiplərindən birini - qərəzsizliyi pozacaq.

2. Avropa İttifaqı Bakı ilə İrəvan arasında münasibətlərin qurulmasının tərəfdarı deyil, əksinə, gələcəkdə eskalasiyaya şərait yaradır. Bakının Aİ-yə inamsızlıq üçün daha çox səbəbləri olacaq. Ermənistana silah tədarükü Bakıda qarşılıqlı alışa gətirib çıxaracaq, İrəvanı daha çox təhlükə hiss etdirəcək və Ermənistana üstünlük verməkdənsə, ona daha çox təhlükə yaradacaq.

3. Münaqişənin mümkün transformasiyası. 30 ilə yaxın Bakı ilə İrəvan arasında əsas məsələ Qarabağın işğalı olduğu halda, Azərbaycan öz ərazisi üzərində tam suverenliyini bərpa etdikdən sonra yuxarıda qeyd olunan problem həllini tapdı. Silah tədarükü Ermənistanın tərəfdaşlarının bu cür davranışının eskalasiya mexanizmlərinə gətirib çıxara biləcəyini düşünməyə əsas verir.[11]

Avropa Birliyinin Cənubi Qafqaz üzrə bəyanatları və hərəkətləri zaman təzyiqi vəziyyəti yaradıb. Eyni məcrada davam etsələr, Azərbaycanla bağlı problemlər, regionda mövqelərin itirilməsi qaçılmazdır.

Məhz Qərb hökumətləri Avropa Parlamentinin ermənipərəst nümayəndələrinə cavab verməli, vəziyyəti izah etməli, obyektiv vəziyyət təqdim etməlidirlər. Buna baxmayaraq, Azərbaycan müharibənin nəticələrinin konstruktiv şəkildə tanınması, Fransanın və digər ermənipərəst qrupların mənfi təsirini neytrallaşdırmaq, Azərbaycan gündəmini təbliğ etmək üçün Qərbin danışıqlar prosesində iştirakına imkanlar yaratmışdır.

Lakin həm Vaşinqton, həm də Brüssel formatları sınaqdan keçə bilmədi, ABŞ və bəzi Aİ ölkələrinin yanaşmalarında qərəz və erməni mərkəzlilik bu platformaları sıradan çıxardı. İndi birtərəfli mövqeyin iflası Qərbi öz yanaşmalarına yenidən baxmağa məcbur etməlidir.

Əks halda, məğlub olan siyasətin davam etdirilməsi daha böyük itkilərə səbəb olacaq. Regionda yekun uyğunlaşmanın asılı olduğu əsas element Naxçıvanla Azərbaycanın qalan hissəsi arasındadır, yəni, Zəngəzurda. Əgər kimsə düşünürsə ki, Azərbaycan dəhliz məsələsində öz mövqeyindən əl çəkəcək, dərin yanılır. Bu Avropada yaxşı başa düşülür. Əgər Qərb regional siyasətinə tənqidi yanaşsa, əməliyyat dəyişiklikləri etsə, Bakı Qərb təşkilatları ilə əməkdaşlıqda maraqlı ola bilər.